|
ЧАСТКА ПЕРШАЯ. САМУРАІ І КОЗЛІКІ
|
|
|
Дзецям акупантаў прысвячаецца
|
 | ЧАСТКА ПЕРШАЯ
САМУРАІ І КОЗЛІКІ |  |
Усё пачалося з дзяцінства. Менавіта. У мяне была занадта вялікая галава, і яе цяжка было трымаць. Увесь час куляўся. Самыя лепшыя ўспаміны з дзяцінства – я падаю ўніз галавой. Вось тады і нараджаўся мастак. Свет я бачыў надзвычай дзіўна – перакуленым.
У жыцці аднаго героя насталі нявызначаныя сваім колерам дні. Часам здавалася, што яны грымяць, нібы маленькія срэбныя званочкі і бразготкі, часам каля пад’езда, які распластаўся ў чэраве глуханямога дома, з’яўляўся катафалк, адтуль на ружовашчокае паветра выносілі крыштальную труну… Там ляжала царэўна… Яе было цяжка разгледзець, бо яна была зацярушаная снегам, апалым лісцем і першымі пралескамі. Дзень разлятаўся шкамутамі, нібы пералётныя птушкі… З-пад стала накшталт зачараванага заручальнага пярсцёнка выкатвалася зялёнае шкляное вока… Яно падкатвалася да ціжмаў і застыгала з нямым пытаннем. Можна было штурхаць яго скуль заўгодна – гэта не вырашала праблемы. Вока не знікала. Яно спіралямі круцілася каля героя, вымагаючы ад яго пэўных учынкаў, дзеянняў. Зрэшты, у аўторак усё змянілася.
Прамень святла нагадваў кракадзіла. Хацелася ўзяць бізун і моцна стукнуць зялёнага гада, каб ён схаваўся. «Ва ўсім вінаватыя фіранкі!» – думаў ты.
На патэльні ў алеі, цыкорыі і каб ён схаваўся. «Ва ўсім вінаватыя фіранкі!» – думаў ты.
На патэльні ў алеі, цыкорыі і перцы шкварчэлі цельцы конікаў. «Вух, накармлю выпадковага наведніка! – думаў ты. – Давайце-давайце! Тэлефануйце! Забягайце! Наведвайце! Я ўжо ў нецярплівасці чакаю ахвяру!» З садысцкім адчуваннем ты смакаваў нямую сцэну. Ты ўяўляў перакручаны твар выпадковага сябра, калі ён пабачыць перад сабой талерку з экзатычнай стравай…
На канапе, нібы кот, ляжаў жоўты карлік. Ён спаў і ціха пахрапваў.
«Цікава, – падумаў ты. – Непатрэбных кацянятаў і шчанюкоў часам топяць. А калі назбіраць поўны кош карлікаў і таксама паспрабаваць здзейсніць акт забойства? Пэўна, карлікі таксама пішчаць, як кацяняты, калі іх топяць?»
– І што за брыдоцце ты пішаш? – раптам сказала суседская замарожаная бабулька, – Я разумею – карлікі. Дык навошта іх тапіць? Зусім збрэндзіў? Ці блёкату наеўся? Дзе ты бачыў цэлы кош карлікаў? Кацянятаў яшчэ ладна…
– І што ты прапаноўваеш? Дадаць мускатнага арэху? – разгубіўся я.
– Давай традыцыйна. Згадай гісторыю беларускай савецкай літаратуры! Згадай лепшыя прыклады паслядоўнікаў сацрэалізму!.. Давай без выпяндрожу і выкрунтасаў! Каб рэдактару працы было меней! Ён жа замучыцца скарачаць твой твор. Гэта ж трэба браць нажніцы і рэзаць! Не дай божа потым гэта перакладаць на іншую мову! Спачатку застрэліцца перакладчык, потым – выдавец, а за ім – выпадковы чытач! Ды і айчынным выдаўцам і чытачам не пазайздросціш!
– Ну, добра, – пагадзіўся я. – Паспрабую. Але не абяцаю, што атрымаецца. Ты ж ведаеш – я даўно не практыкаваўся. Гэта ж трэба фабулу прыдумваць. Э. Эх… Традыцыйна… Традыцыйна я таксама даўно не спрабаваў.
Я пачухаў галаву. Паглядзеў на столь. Зірнуў у кут на адзінокага павука. Падміргнуў яму. І працягнуў…
Аднойчы, у аўторак, калі я гатаваў у духоўцы курыцу… яна ператваралася ўжо ў смажанага самурая, які зрабіў сабе харакіры (залаціўся, серабрыўся, хрумсцеў)… у дзверы пазванілі. Я здзівіўся. Зазвычай без папярэдняга тэлефанавання да мяне не ходзяць. Хіба што суседзі па запалкі ці соль, альбо Мар’я Сяргееўна з суседняга пад’езда можа прыйсці пачаставаць блінцамі ці грушкамі… Але гэта рэдкасць.
Я адчыніў – на парозе стаяў мой даўні сябра Пётра Парабэлум. Стаяў – усміхаўся. Расплываўся дабрынёй. Прыклейваў свае ўсмешкі да майго агаломшанага лба. Мы даўно не бачыліся – гадоў пяць. Таму гэты візіт быў прыемнай нечаканасцю. Я нават спачатку, як кажуць у народзе, скамянеў. Быццам не сябра пабачыў, быццам замест дзвярэй расчыніў вялізны партабак, а там – чорны кот.
– Хуткую дапамогу выклікалі? – запытаўся мой сябра.
Пытанне сябры прымусіла мяне разламаць каменную глыбу:
[затрашчалі шэрыя крыгі… расколіны пабеглі… чорныя абцасы расціралі парцалянавы посуд… крышыўся мармуровы грот… сонца быццам медны блін… удар курхам… пяць пальцаў робяць гравіроўку… адбітак у азбеставым часе… цела быццам п’яўка прапаўзае ў тунэль]
– Так, – сказаў я. – Мясцовы самурай зрабіў харакіры.
Пётра яшчэ шырэй усміхнуўся – нібы рэкламаваў зубную пасту… магчыма, «Colgate». Выпрастаў, як гімнаст, наперад руку і прадэманстраваў зялёную пузатую бутэльку.
– Во! Бомба! Партвейн! Тры сямёркі.
О майн гот! Тры сямёркі! З гэтымі лічбамі было звязана шмат. З імі не паспрачаешся. Мне адразу прымроіўся нябожчык-дзед. Ягоная маска ў зморшчынах. Яго згорбленая фігура і змоўніцкі шэпт: «Тры сямёркі, тры сямёркі». Дзед любіў гэты напой. І хаця дзеду было ўжо тады і нельга… бабулька часам дазваляла яму ў ягоныя дзевяноста тры кульнуць адзін-другі кілішак чырвонага чарадзейства. Пасля чаго бегла па вядро і падстаўляла яго пад дзеда, у якога было нетрыманне мачы. І вось гэтыя таямнічыя: «777».
На Пётры быў чорны гарнітур (так-так – было тут штосьці ад пінгвіна). Праўда, быў ён відавочна не прасаваны, ды і шэрая кашуля выдавала пэўную неахайнасць у стаўленні гаспадара да вопраткі. Мы прайшлі ў пакой, дзе заўсёды белыя ночы – такі надзвычайны паўзмрок… Я люблю паўзмрок. Таму, напэўна, карціны і апавяданні пішу змрочныя. Без свечак і лямпачак – адны цені і чорныя вобразы. Ды часам тут цюлені праплываюць. У цэнтры пакоя свяціўся рыбкамі, нібыта манетамі ці светлякамі, круглы акварыум – марскі ліхтар. Паўсюль былі раскіданыя эскізы і кнігі. Звычайны творчы бардак.
[зрэшты на Пётры быў гарнітур горкага шакаладу… пліткамі былі абкладзеныя ўсе валаскі ягонага цела… здавалася, што яны пераходзяць да самага падбароддзя… таксама па адной плітцы на кожным пазногці… пліткі выпіралі там, дзе павінны бегчы папілярныя ўзоры… кадык крумкаў жабкай… контуры твару папярэджвалі аб навінах… на даляглядзе рушыла нямецкая «пантэра»]
– Я гляджу, у цябе нічога не змянілася. Усё па-ранейшаму. Побытавыя садом і гамора… Напэўна, і не ажаніўся?
Штосьці ў знешнасці Пётры было інакшым… Ну, вядома… На падбароддзі, нібы маленькае кустоўе, чарнела бародка. Хаця нават не кустоўе – памазок для галення, а магчыма, проста маленькае пустазелле.
– Не-а. Разбягаюцца. Баяцца.
– Не сумняваюся, – хмыкнуў Пётра і неяк хітра скрывіўся. – Хто тут доўга вытрымае?
Нешта ж задумаў. Не мог ён так проста заявіцца. Прычым без тэлефанавання. І гэтак знянацку. Яўна нешта было. Але што? Я глядзеў на Пётру – на ягоную гарнітурную фігуру, на пустазельнае поле твару, на срэбны пярсцёнак на ўказальным пальцы правай рукі – і думаў пра змову. У вачах Пётры танчылі два чорцікі, танчылі лезгінку – стопрацэнтова нешта ўдумаў.
Я прайшоў на кухню, выклаў на вялізную талерку смажанага самурая, упрыгожыў яго бульбай, выцягнуў шклянкі. І вяртаючыся, паведаміў:
– Са старажытных часоў былі людажэры. Адны станавіліся імі па культурнай традыцыі племені, другія – ад безвыходнасці, трэція лавілі ад гэтага кайф. Я думаю, што сёння мы будзем паядальнікамі печанага самурая. Ад задавальнення… – Я падумаў і дадаў: – Ад садысцкага задавальнення.
[племя было расфарбаванае пад тыграў… людзі танчылі вакол залатога вогнішча… у руках – дзіды… полымя вымалёўвала твар вядзьмаркі… вочы выплывалі белымі пірогамі… на дрэвах курчылася дымнае мяса… сэрца – для шамана… запечаныя мазгі – для лепшага воіна… Уру шчыліўся панцырнымі зубамі]
– Магчыма-магчыма, – адказаў Пётра, відавочна думаючы пра нешта сваё. У задуменнасці ён круціў бутэльку партвейну, потым пачаў на ейнай этыкетцы нешта шукаць. Было ўражанне, што ў ягоных руках падзорная труба і ён спрабуе разгледзець у бязмежных марскіх прасторах непрыкметны востраў.
– Што ты шукаеш? Няўжо рэцэпт вечнай маладосці?
– Ды не – я доўга жыць не збіраюся. Нашто? Вечна цярпець усялякія праблемы. І жонку-дурніцу?.. Я гляджу колькасць працэнтаў – лічбы шчасця. На «сямёрках» яны бываюць розныя. Залежыць ад вытворцы… Тут васемнаццаць… Тое, што трэба…
– Дык што, у цябе з Марынай зноўку праблемы? Пілуе? Штосьці мне ўяўляецца, як яна бегае за табой з сякеркай. Я колькі памятаю – у вашых адносінах былі вечныя рыфы. Разводзься і жыві сабе спакойна. Свая асобная будка, свая костка – што яшчэ трэба?
[ды што тут думаць… жонку-дурніцу – на вогнішча… голас спяваў пахавальную песню… жонку-дурніцу пасадзіць на беларускую пенсію… жонку-дурніцу – на зупу закасцянелых ідыётаў… расцярушыць сямейны штамп у пашпарце… спаліць мост напярэдадні вайны… камашы грукалі… грукалі… грукалі… жонку-дурніцу – ператварыць у царэўну]
– Ты ж ведаеш – гэта як на дэльтапланах… – Па твары Парабэлума хвалямі пабеглі зморшчыны. Здавалася, што сябра перасеў у адкрытае самалётнае крэсла, што ягоны магчымы аэраплан робіць віртуозную пілотную фігуру і таму скуру лётчыка штурхаюць похапы ветру...
– Прызямляйся! – сказаў я.
[лопасці раскручваліся агромністымі сняжынкамі… трафарэтамі – самалётныя акуляры… скураныя пальчаткі хрумсцяць… на шыі вішчыць зялёная вена…]
Прынесенае я паставіў на часопісным століку. Мы селі як шахматысты – адзін супраць аднаго. І пачалі партыю. Ваш ход, сэр!
– Тады не стагні. Налівай лепш.
Пётра прафесійна адкаркаваў. Нават штопар, які ляжаў вяленай шрубай тут жа на століку, не спатрэбіўся. Корак ён прапіхнуў пальцам. Скруціў палец у гэткі рыбацкі кручок і праткнуў. Зазвычай малдаўскія віны так і адкаркоўваюцца. Не тое што французскія… палец зламаеш. А малдаўскія – нармальна.
– Ну, што? За тваю паездку! – прамовіў урачыста Пётра.
– За якую такую паездку? – я ледзь не папярхнуўся.
– Ды ты не сіней. За добрую. Не на Калыму. Хаця і там цяпер някепска. У больш заходнія шыроты. Збірайся, хлопча, у Берлін. Да Брандэнбургскай брамы. Там цяпер ляжыць тваё натхненне.
Я паглядзеў на Пётру Парабэлума. Ды не – не жартуе. Нават неяк пасур’ёзнеў. Пажаўцеў ад хвалявання, быццам цытрыны аб’еўся.
Пётра наліў у шклянкі да залатога канта. Мы выпілі.
Партвейн быў салодкі і даўкі. Я адчуў, як ён, нібы карабель, прапароў горла. Я закусіў і заўважыў:
– І навошта? Я ж мовы не ведаю, ні англійскай, ні нямецкай. Буду поўным прыдуркам. Буду выглядаць як глуханямы. І дзе там працаваць? Давай выкладвай. Не марудзь… Нешта ты не дагаворваеш…
[здавалася дзесьці за горным хрыбтом спяваюць мегрэлы… згадваўся традыцыйны беларускі тост: «будзьма»!.. нібы здароўе… нібы каханне… нібы сто гадоў адзіноты… нібы любоў продкаў плёскалася ў калодзежы… пальцы маці штурхалі твае валасы]
– Ты ў свой шлях геніяльнасці верыш? У сваё наканаванне?..
– Ну…
– Мастак Алесь Родзін таксама мовы не ведаў. Але паглядзі: і англійскай, і нямецкай цяпер валодае. Размаўляе таксама на суахілі. Палотнамі абкруціў рэйхстаг. Сантыметр палатна прадае за тысячу еўра… Хлопчыкі-карлікі носяць яму бутэрброды з чырвонай ікрой у ложак. А ў ягоным басейне, што ў прыгарадным доме ля Берліна, русалка плёскаецца.
Пётра зноўку наліў да залатога канта:
– Вып’ем за мастацтва!
За мастацтва – гэта святое. Значыць, зноўку нагбом і да дна. Мне падалося, што на гэты раз карабель збавіў ход. У жываце стала цёпла, нібы прабегла сонца і злёгку апякло.
Пётра скінуў пінжак, і стала бачна, што на ім кашуля з кароткім рукавом… Арыгінал. Такія кашулі з пінжаком не носяць. І дзе былі жончыны вочы? Напраўду – сямейны крызіс, якія тут могуць быць дэльтапланы?
[сінія русалкі нагадвалі чарвякоў… чалавек мясіў гэтых стварэнняў нібы гліну… яны смяяліся і слізгалі паміж пальцамі… чалавек выцягваў вусны ў цюбік і выціскаў чырвоную пасту…]
– Я ж – не Родзін. Я піянераў малюю… Займаюся не модным соц-артам, – я ўздыхнуў. – У Беларусі карціны купляюць кепска. Грошай у людзей мала.
– Мазгоў! – крыкнуў Пётра. – Мазгоў у іх мала! Таму так і жывём! Ні храна яны не разумеюць! Толькі катаюцца на сваіх камбайнах ды самагонку жаруць!
– Ну, не ўсе…
– Усе! Усе – прытыркі. Нармальных – адзінкі! Вось ты акрамя карцінаў вершы і апавяданні пішаш. Кнігі выходзяць. Апошняя, калі я не памыляюся, была прысвечаная Менску… Шмат яе купіла народу? Ладна, карціна – вельмі дарагая рэч. А кнігі? Кнігі?!
– Купляюць некаторыя…
– Ды ні храна яны не прадаюцца! Людзі моляцца толькі на савецкіх паразітаў! Напампавалі макулатурай свае кватэры! На кожным рагу – маўзалей! Ужо не прайсці! Не горад, а склеп з жалезнымі прывідамі! Ды яшчэ чытаюць гэтых, як іх… – ён на хвіліну задумаўся. – Інтэлектуалаў гробаных! Пупкіных і Бабкіных! Якія насамрэч анічога не могуць! Толькі версіфікатарствам займаюцца!
[вугальны помнік выцягваў руку на захад… крумкач нібы рабочы махаў мятлой з пабелкай… белы дождж… рука… гучныя прамовы… помнікі – нібы фасцыёлапсідоз… распаўзаецца… па люстэрках і тэлевізійных экранах – пурпуровыя пляўкі…]
Пётра разышоўся… Замахаў рукамі.
– Карацей, – Пётра паглядзеў мне ў вочы. – Я па сваіх каналах дамовіўся з гэтымі дзяўбанымі нямецкімі куратарамі з мастацкага дома «Tacheles». Яны цябе чакаюць. Табе даюць персанальную майстэрню. Харчуешся на падножным корме… Сам зарабляеш на сваіх апупенных шэдэўрах. Вось і паглядзім, чаго вартыя твае маляваныя мандавошкі-піянеры…
Пра блышчыц ён, вядома, загнуў. Я нервова ператраўліваў інфармацыю. Праца на шпалерным камбінаце кацілася ў тартарары. Я ўжо ўяўляў злосную рудую морду начальніка цэха, які грызе ад бездапаможнасці маю заяву аб звальненні. Я моўчкі наліў сабе і выпіў.
Пётра Парабэлум выцягнуў з кішэні пінжака складзеную паперу:
– Вось тваё запрашэнне. Праз месяц ты мусіш быць на Фрыдрыхштрасе. За гэта хачу ад цябе ў падарунак карціну! Раблю з карысцю! Станеш знакамітым – заганю буржуям за вялікае бабло!
[Фрыдрыхштрасе – гэта нібы менская вуліца Карла Маркса… толькі мазгі ўпрыгожаныя асфальтам… толькі ром перакачаны на атрамант… толькі студэнтка замест…]
Партвейн мы дапілі, а вось самурая не дагрызлі. Праўда, самурай цяпер стаў больш падобным да недаедзенай курыцы. Лапы абламаныя, шыя выкручаная – быццам бы мясілі ахвяру гільяцінай. І мне падалося, што аднекуль на нейкае імгненне выплыла сплюшчанае вока і бліснуў месяцам меч. На сценах распускаліся жоўтымі кветкамі расціснутыя яйкі і гарэў крык ненароджаных птушанятаў. Замест снегу паволі падалі белыя пухнатыя пёркі. «Напэўна, на мяне насылаюць праклёны вегетарыянцы», – падумаў я.
Парабэлум сыходзіў. З балкона дома я бачыў, як ягоныя валасы тузае вецер, пад пахай ён трымаў мой падарунак – маляванага піянера. А я стаяў, паліў цыгару – выпускаў дым. Многа. Выпускаў паветраныя кольцы і паветраныя караблі, цягнікі і дырыжаблі. Вакол пульсаваў новаўтвораны туманны горад. Вось ужо і Парабэлум ператвараўся ў туман. Я думаў пра тое, адкуль у старога сябры такія сувязі ў Берліне. Не, не ведаем часам мы сваіх блізкіх. І пяць гадоў тут не падстава…
Зрэшты, усё было не так. Я не хацеў вас палохаць.
Думаў, абыдзецца. Распачну ціхенька… Незаўважна
накручу… Завяжу традыцыйна, без выкрунтасаў…
глядзіш, і зацягну пару разявакаў у мех… (Ага!.. Ды
дзе там!..)
Я перачытваў ужо пра знікненне Парабэлума
і дым цыгары, калі з’явілася суседская замарожаная
бабулька:–
Колькі разоў ты пісаў пра цыгары? Дзевяць
тысячаў ці пяць? І што за пачатак? Нейкі Парабэлум?
Ці бываюць такія прозвішчы? А што за імя ў ягонай
дзяўчыны? Такое светлае імя і так запаганіў. І дзе
інтрыга? Берлін? Знайшоў арыгінальнасць. Ты б яш-
чэ пра вёску і яблыкі напісаў… Берлін… Берлін… У
Берліне ўжо былі войскі!.. І танкі там поўзалі, і «ка-
цюшы»… Цяпер швэндаюцца панкі і анархісты…
І бюргеры там поўзаюць, і турысты… Ананісты…
Сексісты… Підарасы… Феміністкі… Вегетарыянцы…
Прагрэсіўны гарадок – няма чаго сказаць… Кхе-кхе…
Ды першы чытач ператварыўся ўжо ў падстольнае
19
замак пабудаваны з крапівы
здыхляня. Пукаюць твае берлінскія рэваншы!.. Нуд-
на. Нецікава. Лайно. Суцэльны партвейн.
– Ды як можна палохаць чытача? – запярэчыў
я. – Я ж паціху. Падалей ад постмадэрністаў…
– І хто твой герой? Зноў мастак і пісьменнік? Ня-
добра! Банальна! Бяры прыклад з прагрэсіўных
аўтараў: калі пішуць, дык па справе. Раман – дык,
значыць, пра цыгарэтную шкоду для здароўя – ад-
на цыгарка цягам усёй кнігі. Калі пра алкаголь –
адзін кілішак… Не болей! Калі пра каханне – адзін
сяброўскі пацалунак у шчочку. Не варта кідацца
ў эратычныя сцэны: скажуць, што ты ператвараешся
ў старпёра – ужо ўспамінамі захапіўся!..
– Наконт пісьменніка і мастака – галоўнае не
прафесія… Важна, як яе падаць… Э… Ы…
– Пішы праўду!
І я паабяцаў.
7.
Зрэшты, было так. Герой папраўдзе быў мастаком
і літаратарам, але не раз пра тое шкадаваў. Пісаў ён
кепска. Кнігі былі малацікавымі і сумнымі. Што да-
тычыцца карцінаў – маляваў ён піянераў і розную
жыўнасць не з любові да іх, а з нянавісці, бо іншае не
атрымоўвалася ўвогуле. (Дарэчы, адна з апошніх яго-
ных выставаў называлася «Смерць піянера ў Мен-
ску падчас нямецкай акупацыі».) Курыцаў і самураяў
ён не гатаваў, бо пакутаваў на безграшоўе. І сяброў
у яго было мала. Таму аніякі Парабэлум да яго не
20
зміцер вішнёў
прыходзіў. Цыгараў ён таксама не паліў, а жывіўся
вулічнымі недапалкамі. У той дзень ён, як зазвы-
чай, сядзеў у бязлюдным парку і саграваўся каля
невялікага вогнішча. Ён ужо налавіў маленькіх зме-
ек ды вужыкаў і збіраўся павячэраць, як аднекуль
з’явілася бабулька…
8.
– Сынку, – сказала старая, пырскаючы слінай, –
не хочаш прыдбаць малачка?
– Якое малако ў такі час і адкуль? Ты што, ста-
рая? – здзівіўся я. – Ды і грошай у мяне кот
наплакаў…
– А ты пачастуй мяне смажанай змейкай, а я табе
малачка і налью…
І аднекуль пацягнулася да мяне сухая рука з бу-
тэлькай, дзе плёскалася нейкая белая вадкасць…
– Глыні, сынку… – рыпела старая.
Я ўзяў бутыль. Пры святле вогнішча здава-
лася, што ўнутры яе не малако, а нешта жывое…
Я выцягнуў корак, і на мяне абрынуўся пах булачак і
сенакосу… Самае цікавае, што вадкасць, названая ма-
лаком, булькала і шыпела… Але пах быў спакуслівы…
– Старая, гэта ж не малако, а штосьці няўцямнае…
Атруціць хочаш? – без усялякіх запытаўся я.
– Глыні, глыні, – шыпела старая.
– Вось прывязалася, – уздыхнуў я. – Ды забірай
так – дарма – усіх змеяў! Без малака… – махнуў я ў
бок смажаных гадаў.
21
замак пабудаваны з крапівы
– Глыні-глыні, не бойся, – не адчаплялася старая.
«А чорт з ім, – падумаў я. – Жыццё і так па-
скуднае. Прэч пакуты!» З гэтымі думкамі я рэз-
ка выдыхнуў і адпіў. Штосьці шандарахнула. Шан-
дарахнула па галаве. У вачах пацямнела. Здавалася,
што на нейкае імгненне я страціў прытомнасць. Бы-
ло адчуванне, што нечая рука раскручвае мазгі, нібы
школьны глобус. Ні бабулькі, ні бутэлькі малака, ні
вогнішча… Я прачнуўся ў чорным кабінеце на кана-
пе, на сцяне перада мной у цяжкой пазалочанай раме
вісеў вялізны квадратны партрэт…
З партрэта на мяне пазіраў зжаўцелы генералісімус…
Замест вусоў – два тараканы (вось яны, мае вусячкі!..
І не блытайце прусакоў з тараканамі! Прусакі – ру-
дыя! Тараканы – чорныя! Я ж спецыяліст па гэтай
жыўнасці! Вось ён, мой генералісімус піянерыі!). Во-
чы пазіралі не злосна, але з бацькоўскім дакорам…
быццам нарабіў ты, Сафа Вітальевіч, столькі ўсяго
нядобрага, што і не выправіць… Ззаду, у аддаленні,
чамусьці стаялі хакеісты, якія размахвалі дужымі
клюшкамі. Нешта было фантасмагарычнае ў гэтым
партрэце, хаця выпісаны ён быў яўна рукой май-
стра. Творца пастараўся, і было бачна, што на яго
паўплывалі гады акадэмічнай школы. Бо незразуме-
ла, чаму на лацкане генералісімуса ён выпісаў знач-
ку з галавой Неферціці… Відавочна, стараўся і хацеў
прыўнесці ў партрэт пэўнай старажытнасці… Так-так,
нават такія падрабязнасці, нягледзячы на нядобры
фізічны стан, я здолеў разгледзець у гэтым паўзмроку…
– Ну, што, Сафа Вітальевіч, будзем запірацца? –
голас узнік, здавалася, з ніадкуль… але я прыгледзеўся
22
зміцер вішнёў
і заўважыў пад партрэтам за сталом маленькага плю-
гавага таўстуна. Мяркуючы па зорачках на ягоных
пагонах – гэта быў маёр. Партрэт на сцяне настолькі
ціснуў на навакольную прастору кабінета, што хаваў
у сваіх цьмяных абдымках маёра.
Я паспрабаваў прысесці і адчуў востры боль
у страўніку, ды і сэрца працавала як молат. З цяжкас-
цю, але я здолеў ажыццявіць задуманае. Цяпер седзячы,
я бачыў усё ў іншым ракурсе – здавалася, што
фігуру маёра высвечваюць партрэтныя блікі. Перад
плюгавым стаяла настольная лямпа, прычым гэтак,
што ягоны твар мне было даволі цяжка разгледзець.
– Вы, Сафа Вітальевіч, не хвалюйцеся, – плюгавы
яўна заціраўся ў давер. – Мы ўсё пра вас ведаем…
– Ды што ж я зрабіў? І дзе я? І, уласна кажучы, па
якім праве? – Я пачынаў нервавацца.
– Не нервуйцеся. У Берлін сабраліся… Радзімай
гандлюеце?
– З чаго гэта?
– Ды вось, дайшлі да нас скаргі суседзяў… А месяц
таму што ўчынілі?
– Што ж?
– А вы забыліся? Выкінулі на вуліцу ўсе кветкі ў
вазонах з пад’езда… Прычым выкідалі з трэцяга па-
верха… А раптам каму на галаву трапіла б?.. Забілі
б каго… Пасадзілі б вас… – плюгавы казаў ціхім
ліслівым голасам.
– Гэта не я…
– Ведаем-ведаем і пра вашых сябручкоў… Сідараў
у нас даўно на прыкмеце… З казлінымі рагамі бегае па
горадзе… Магчыма, і не вы… Магчыма, і ён… П’яце
23
замак пабудаваны з крапівы
шмат… Вось учора зноўку напіліся… Дэбашырыце…
Нядобра… А цяпер за мяжу сабраліся…
– І што, не маю права?
– Маеце… Але мы хацелі вас папярэдзіць… Пе-
расцерагчы… Ці мала што? Ведаем мы вашых паэтаў
Пушкіных і Быкавых…
– І што ж, я магу ісці? – я з недаверам паглядзеў
на плюгавага.
– Пакуль можаце… Арыстарх вас правядзе, бо самі
вы дарогу, баюся, не знойдзеце…
Плюгавы, пэўна, націснуў на нейкую кнопку.
Дзверы расчыніліся, і ўзнік худы малады чалавек у
цывільным – Арыстарх.
– Правядзі, – кіўнуў галавой у мой бок плюгавы
Арыстарху.
Хто такі плюгавы? І хто такі Арыстарх? Нават не
прадставіліся. Дзе я? Што я? Хаця здагадацца, вядо-
ма, можна…
І нічога такога. Нават не спадзявайцеся. Гэта быў
зусім не той жоўты дом з калонамі на праспекце!..
Калі мяне вадзілі па худых і гнуткіх калідорах бу-
дынка, я згадваў сваіх змеек і бабульку. У выніку мы
выйшлі ў нейкі дворык, нічым не прыкметны. Ары-
старх патлумачыў, што сам я заблукаю, таму ён пад-
вязе мяне да цэнтра. Ага. Добры. Вядома, у двукоссі.
І машына ў яго файная – «уазік». Дзе ж я быў? Ней-
кая менская ўскраіна… Можа, Шабаны якія? Адкуль
я іх ведаю? Не жыў я ў тым спальным раёне. Суцэль-
ныя панельныя боты і многа п’яных суб’ектаў – вось
і ўся арыгінальнасць тых мясцінаў. Боль у страўніку
супакоіўся. Калі я выйшаў каля ГУМа, зачынаўся
24
зміцер вішнёў
прыгожы дзень. Была раніца. Значыць, быў я ў
непрытомнасці ўсю ноч… Н-та-а-ак!.. І для мяне было
неверагоднай таямніцай, што ж са мной адбылося...
– Не пі шмат, – сказаў мне на развітанне Ары-
старх і расквітнеў дзіўнай белай усмешкай.
9.
Каб неяк развеяцца, я прайшоўся па цэнтры. Ад
ГУМа ў бок помніка Леніна… Прамінуў будынак КДБ.
Паглядзеў з павагай на ягоныя калоны. Прыгожы,
ладны… На знакамітую гэтак званую «жоўтую ве-
жу Лаўрэнція Цанавы». Кажуць, што калісьці Цана-
ва, стаўленік Берыі ў Беларусі, зацэментаваў тут сваю
папаху… Ягоны нервовы жэст нагадаў узмах шабляй.
Разануў і моцна крэкнуў. Каб быў будынак моцным і
трывалым. Каб установа КДБ была непахіснай. Гэтая
думка змусіла мяне зірнуць на другі бок вуліцы. Там
сярод дрэваў цямнеў жалезны Фелікс. Помнік Феліксу
Эдмундавічу Дзяржынскаму. І не важна, што ў Расеі
яго з плошчаў прыбралі!.. Тут, у Менску, жыве павага
да савецкіх дзеячаў у сэрцах многіх чыноўнікаў… Тра-
дыцыя! Я згадаў сваю любоў да цацачных салдацікаў.
Было ў дзяцінстве ў мяне іх многа. І пластмаса-
выя, і алавяныя, і нейкія мо сталёвыя!.. Самых леп-
шых мы з хлопцамі выраблялі самі. Знаходзілі ста-
рыя аўтамабільныя акумулятары, разбіралі іх… А
там – багацце! Колькі свінцу!.. Свінец разагравалі
на вогнішчы ў бляшанцы і залівалі ў гіпсавыя фор-
мы… Вось гэта былі сапраўдныя вайскоўцы. Я ўявіў
25
замак пабудаваны з крапівы
выплаўленага белага будзёнаўца на кані і з шашкай…
Вось яна, традыцыя жалезных феліксаў!.. І Захад нам
не ўказ! «Чорт, – падумаў я, – пра які такі гандаль
радзімай казаў той плюгавы? Я ж патрыёт!»
10.
З дзяўчатамі па вялікім рахунку ў мяне праблемаў
не было ніколі. Надоўга ў адзіноце я не заставаўся.
Заўсёды знаходзілася тая, што брала мяне на абар-
даж. Але ж вечная адсутнасць грошай, п’яныя дэбо-
шы і адданасць мастацтву рабілі сваю чорную спра-
ву. Сябры круцілі каля скроні пальцам: «У гала-
ве мух замнога». Мух і сапраўды было зашмат. І
не толькі іх. Бо маляваў я ў асноўным абы-якую
жыўнасць і… піянераў. Яны ў мяне былі і кшталту не-
апазнанага іерогліфа, і… выступалі ў якасці ўсяго
астатняга. Карацей кажучы, сусвет я бачыў вачы-
ма вусяка і піянера! Але ж дзяўчаты не хацелі разу-
мець маіх біялагічных памкненняў. Напачатку яны
неяк трывалі, а потым, зазвычай гэта адбывалася
зранку, збіралі торбы і, не кажучы анічога, моўчкі
сыходзілі. Мяне гэта не здзіўляла. Я нават уздыхаў
з палёгкай. Слухаць пра вечных коцікаў, сабачак,
«якая я прыгожая» альбо «трэба набыць таксама»
вельмі стамляла. Жанчына лезла са сваёй нелагічнай
логікай напрасткі. Маленькая, але вынослівая як вяр-
блюд, яна рабіла сякеркай у агароджы мужчынскай
свядомасці вялізную дзірку. Калісьці мне думала-
ся, што не шанцуе, але потым стала зразумелым, што
26
зміцер вішнёў
ўсе жанчыны аднолькавыя. Адрозніваліся яны толькі
колькасцю грыму на твары і колерам лаку на пазног-
цях. Былі яны тоўстымі ці худымі – неістотна. Гэта
было другасным. Але ж, нягледзячы ні на што, у душы
яшчэ сядзела нейкая рамантычная жабка, якая крум-
кала пра дзяцей. Прырода, разумееце. Адным словам,
глядзеў я на жанчын як недабіты сексіст. Сумняваўся
ў жаночых мазгах. Таму для феміністак, мяркую, я
быў бы спакуслівым трафеем… яны б падвесілі мяне
на першым дрэве…
11.
Не хлусі. Былі ў цябе праблемы з дзяўчатамі…
заўсёды. Хіба не так? Праўду кажу. Бо не было б
праблемаў – сядзеў бы цяпер на ланцужку і не
вякаў… Лізаў бы жаночыя пальчыкі і аблізваўся б…
Муркатаў бы пра хатняе шчасце… Хаця б згадай сваю
залатую і шаўкагрывую Нату… Націк, Натусік, Нацё-
нак, Натулік і г. д.
12.
Ну, магчыма… Прызнаю: комплексаў у мяне мно-
га. З іх я і створаны – чалавек-канструктар. Баю-
ся дзяўчат. Баюся дзяцей!.. Усяго баюся… Хаджу і
азіраюся… У-у-у-у…Такіх пашукаць – не знойдзеш!..
Неверагодны палахліўца! Ведаеце, ёсць такі маленькі
звярок… завуць: трус! Хрум-хрум… Так – усё! Галаву
27
замак пабудаваны з крапівы
здымаем і кладзём на шафу. А-а-а-а… не-не… Вочы –
у асобны кантэйнер… Язык – у партфель. Правую
руку – сюды, левую нагу – туды, пячонку – вунь-
вунь у той куточак… Раз-він-ці-і-і-і-ўс-я-я…
13.
Ну, зараз паспрабуем апісаць мяне. Як жа я
выглядаў? Расцягнем восеньскі краявід на ружо-
выя палоскі святла і паспрабуем адшукаць гэты пер-
санаж. (Гэта як прабегчыся басанож па ранішняй
траве…) Так-так, дзе той сямейны фотаальбом у
крапінку? Дзе тыя пажоўклыя ад часу, раз’едзеныя
вільгаццю і пагрызеныя пацукамі фоткі? Суб’ектус,
варта сказаць, мае быць надзвычай унікальным…
Бо я ж галоўны герой!.. Як жа сябе не любіць? Калі
даводзіцца запаўзаць у скуру гэтага балвана (у па-
трэбным значэнні русізм-русізм!.. трэба: боўдзіла або
ёлупа!), трэба любіць такім, як ёсць, самага нядобра-
га, самага агіднага, самага недабітага… Даводзіцца
песціць яго: мыць грыбковыя пальчыкі ног, выціраць
смаркаты нос, класці на каралеўскі ложак, кідаць пад
святочны стол, чытаць на ноч казкі пра Шахеразаду…
Так-так, якая цёплая і бліскучая на мне скура!.. (На-
ват ані падагравальнік, ані грэлка, ані грым не па-
трэбныя.) Памятаеце Джані Радары? Ага – я ўжо як
сеньёр Памідор… Запаўзаю пад сакавітую чырвоную
мякаць. Не здзярэш.
Дык вось. Быў я круглым, але не тоўстым (кру-
глым – гэта значыць, часцей за ўсё з апухлым бар-
28
зміцер вішнёў
вовым тварам) – досыць сімпатычным, можа, зрэд-
ку з калматым шчоткападобным валоссем, мажліва,
часам з бруднымі гарбузовымі зубамі… Ростам… ну,
напэўна, дзесьці 173… плюс-мінус… адно мышаня.
Для прыбалтыйскіх краінаў, можа, і не такі высокі,
але для Менска і Берліна – падыдзе.
Вядома, не дзяд-
зя Сцёпа, але і не курдупель. Узрост мой плаваў нібы
шхуна. Можна было даць і 25 гадоў, можна было і 35.
Усё залежала ад колькасці прынятага алкаголю…
Так, магчыма, скура героя да мяне і прырасла…
Але прозвішча аўтара кнігі зараз з героя мы зрэ-
жам. Хопіць. Былі ўжо суслікі, былі і вычварэнцы
з вішнёвым абліччам. Даволі… У нашага героя і так
хапае маньяцкага. Не варта аўтару ў яго ператва-
рацца. Хто ж я? Я. Я – гэта я! Завуць мяне – Са-
фа. Націск, калі ласка, на першы склад!.. Альбо цал-
кам – Сафеній (націск пераходзіць на літару «е»)
Бурштын… Такое дзіўнае імя мне далі бацькі з на-
годы звычайнай сафы… Чаму? Зачыналі мяне на
ёй, там раптоўна і нарадзілі… І калі мая геніяльная
галоўка выходзіла з маці, і калі тая рассоўвала ад бо-
лю свае белыя ногі, і калі ейным крыкам быў разрэ-
заны пакой, у той момант і была нечакана зруйна-
ваная сафа. Яна, як высветлілася, была нетрывалай
і развалілася. Ушчэнт. (А можа, мяне спалохалася?)
Гора майму бацьку!.. Але ў гонар гэтай падзеі мя-
не па-мастацку і абазвалі Сафам! Што ў сваю чар-
гу, напэўна, і прадвызначыла маю ролю ў мастацкім
і літаратурным свеце. А чаму Бурштын? А халера яго
ведае. Ад бацькі дасталося. У нас усе спрадвеку былі
Бурштынамі. Мо хто з продкаў прыгожым і жоўтым
29
замак пабудаваны з крапівы
быў ці гандляваў гэтымі самымі бурштынамі – ад-
куль я ведаю?
(Пачуў дзіўны голас: Ну, прывітанне, мастак!
Прывітанне, галоўны герой рамана! Прывітанне, яй-
кападобная пачварына! У цябе доўгая дарога, вялікія
перамогі, неверагодныя прыгоды і кароткае жыццё,
бо калі ты не трапіш пад звонкі трамвай, з табой усё
адно здарыцца нешта кепскае. Апрыёры – павінна
здарыцца. Бо такія неўраўнаважаныя асобы, як ты, не
могуць інакш. Яны не здольныя паміраць ад самоты і
старасці. Такіх людзей немагчыма ўявіць нямоглымі
ў інваліднай калясцы. Яны гараць ярка, але і хутка. І
апошнія крокі іх актыўнай дзейнасці знікаюць у цям-
рэчы чырвонымі светлякамі ці фосфарнымі зайцамі.)
Па маім твары прапоўз белы вусень… за ім
праслізгацела заклапочаная п’яўка. «Фу, – я вы-
цер насоўкай срэбныя кропелькі поту з мармуровага
лба. – Галасы, галюцынацыі – трэба менш піць. На-
што я ўчора высмактаў пляшку таго узбекскага канья-
ку? Небарака… Так не толькі пячонка ператворыц-
ца ў катлету, сэрца – у варанае яйка, але і ў вар’ятню
хуценька пабяжыш да братоў па розуму. Уражанне,
што пабачыў сябе ў крывым люстэрку… Ы-ы-ы-ы…
Звонкія трамваі – звонкія трамваі… Танкі-шманкі…»
Я выцягнуў з рабой бульбіны відэлец і пачаў ім пры-
мервацца да свінога філе.
(Як раптоўна зноўку пачуў дзіўны голас: Эй ты,
боўдзіла гароднае, ты чаго на лірычнага героя імя
па бацьку начапіў? Ты што, не беларус? Ды паглядзі
на сябе ў крывое люстэрка… Паглядзі!.. Паглядзі
ўважліва!.. Бачыш – не беларус… Разрэз вачэй у
30
зміцер вішнёў
цябе не той – не беларускі… Ты ж азіят! Маскаль
ты недабіты!.. І ўвогуле, што за Мар’я Сяргееўна з
грушкамі ў цябе выплывае напачатку твора?.. Ты б
яшчэ пра Аляксандра Рыгоравіча з гарбузамі напісаў…
Разумнік… Хаця што з цябе возьмеш: маскаль – ён
і ў Афрыцы маскаль… Вітальевіч… Сафа Вітальевіч
Бурштын… Блін…)
Я сплюнуў… Вось яны, нацыяналістычныя выбрыкі
(ці мо беларутэнскія якія?)… У героя беларускі паш-
парт ёсць? Ёсць. Там што напісана? Правільна!.. У
сінім пашпарце – на тым, дзе квітнеюць каласы, све-
цяцца сцягі і зорачка, – напісана: ВІТАЛЬЕВІЧ!!! А
каму не даспадобы – пайшлі да дупы! У постсавец-
кай краіне жывём, зрэшты… Нефіг тут нам навязваць
дробнабуржуазны нацыяналізм… Культурную трады-
цыю, разумееш,
развялі… Спадар… Спадарыня… Га-
спадар… Гаспадыня… Фіг вам з макам!.. І камера з ха-
лоднай падлогай!.. А свіное філе – мне!.. З гэтымі
думкамі я злосна ўтыркнуў відэлец у свіное філе і
пачаў яго пілаваць ножыкам…
(Дагрызаючы філе, я заўважыў пад суседнім
часопісным столікам скурчанага жоўтага карліка…
Такі брыдкі чалавечак… Во, блін… Адкуль ён узяўся?..
«Гэй, ты! – кажу. – Гэта ты на мяне тут трындзеў?»
Маўчыць, паскуда… Я працягваю: «Ты, шыбздзік не-
дароблены, Леніна на цэнтральнай плошчы бачыў?
Стаіць? Так – стаіць. Ну, дык не выёжвайся… До-
брай раніцы, таварыш!»)
31
замак пабудаваны з крапівы
14.
Ха-ха. Сафа… Сафа… Гэта менавіта твая знеш-
насць была склееная з філейных частак захаду. А по-
тым, калі цябе канчаткова склалі, – пабачылі нейка-
га чалавечага мутанта… Выталупленыя вочы бялелі
шампіньёнамі. Рукі, аплеценыя ў марскія палот-
ны, бліскалі шлагбаўмамі. Відэльцы былі патрэб-
ныя не табе – іх патрабавала навакольная прастора.
Тваё цела смажылі на патэльні рамана, і ў вантробах
калупаліся ненажэрныя чытачы. «Сафа… Сафа…» –
мармыталі людажэры. А Сафа плюхаўся ў гара-
чым алеі і шкварчэў, гатаваўся… меркаваўся да яго і
вегетарыянскі гарнір.
15.
Раніцай, калі мая нага тырчэла з-пад коўдры
агромністым горным наростам, зазваніў тэлефон.
Стаіць у мяне каля канапы такі чорны свінтух і рох-
кае ў самы непатрэбны час. Хаця цяпер гэта было
больш падобным да гудка паравоза. Я, не ўздымаючы
галавы, намацаў далёкі тэлефонны лыч і выгукнуў
хрыплае:
– Слухаю!
– Ты яшчэ спіш?!! – злосна пракрычалі мне. –
Праз трыццаць хвілінаў цягнік! Сафа, ты яшчэ
спіш?!! Уставай, сволач! У цябе квіткі на цягнік! Мы
цябе чакаем!!! – Голас яшчэ прарыкаў нешта нязвяз-
нае і злоснае, і пайшлі гудкі.
32
зміцер вішнёў
Бах! Мяне кінула пад лёд… Бах! У вушы папаўзлі
нахабныя мурашы… Бах! Мае вочы расплюшчыліся і
ператварыліся ў плафоны! Было адчуванне, што ў мя-
не цэліцца снайпер. Праспаў!.. Праспаў цягнік Ма-
сква – Берлін, да якога чапляецца адзін няшчас-
ны вагон з Менска і на які мы бралі квіткі загадзя!
За месяц!.. Бо інакш – толькі аўтобусам. А гэта вам
не хухры-мухры. Гэта ехаць не адзін дзень. Я ўявіў
сябе ў аўтобусным крэсле, уявіў скурчаным і бруд-
ным, нібы складзеным у некалькі разоў і запхнутым
у валізку. О, божухна, толькі не гэта! А яшчэ многа-
многа палотнаў (вось дзе я ўжо ненавіджу ў сабе ма-
стака!), якія не ўвапхнуць у гэты пракляты аўтобус.
Бо не гумовы!.. Хаця… хіба на галаву пакласці?! А
яшчэ, яшчэ… абавязкова там не будзе працаваць
прыбіральня! Я ўявіў, як прымяраю рознакаляровыя
твары: афрыканскія, японскія, аўстралійскія… Уявіў,
як шчыліцца ў нямым крыку мой рот: «Н-е-е-е-е-е-е!
Толькі не гэт-а-а-а-а-а!»
Я ўскочыў. Я не служыў у войску, але цяпер мне
мог пазайздросціць кожны прафесійны салдат. Вось
дзе б узрадаваўся мой бацька!.. У мінулым ён быў
афіцэрам савецкай арміі. Ягоныя бліскучыя боты з
падкоўкамі не аднойчы адбівалі барабанны дробат
па брукаванцы еўрапейскіх гарадоў. За ягонай спінай
заўсёды весела развяваліся штандары акупацыйна-
га атрада. Цяпер бацька стаяў перада мной у новень-
кай зялёнай форме падпалкоўніка і радасна ўсміхаўся,
блішчэў залатымі пагонамі, ззяў зорачкамі і ціха
махаў рукой: «Уставай-уставай! Паснедай. І трэба ў
школу. Маці прыгатавала ўжо… Блінчыкі з мёдам…»
33
замак пабудаваны з крапівы
А-а-а-а-а-а-а!!! Гэта мой крык нібы ядро закруціўся і
зашыпеў па пакоі!… А-а-а-а-а-а!!! Не паспела згарэць
бабруйская запалка, як я быў ужо сабраны. У зубах –
торба, за спінай – заплечнік, і яшчэ многа-многа
скручаных палотнаў… Столькі скруткаў нармальны
чалавек не можа ўтрымліваць адначасова. Яны былі
паўсюль! Я выглядаў як дзікабраз… А магчыма, я быў
падобны да пехацінца перад марш-кідком… Але ж
трэба памятаць, што ў выключных сітуацыях чалавек
здатны на самае неверагоднае!..
– Алё! Таксі…
16.
Перад пад’ездам мяне чакаў пітон – паглынальнік
новых відаў дзікабразаў. У ягоных бяздушных ва-
чах адлюстроўвалася лісце дрэваў. Я згадваў савецкі
мульцік пра ўдава і папугая… пра даўжыню ў папуга-
ях… а калі пра даўжыню ў дзікабразах? У гэтых дум-
ках не было б нічога арыгінальнага, калі б не адно
«але». Недалёка ад пітона блішчэлі акулярамі пяць
бабулек. Сярод гэтай нерамантычнай раніцы яны
выглядалі ляжачымі паліцэйскімі. Ды і лавачка пе-
ратваралася ўжо ў адну вялікую інвалідную каляску.
А калі пітонаў вымяраць у беларускіх бабульках, што
гніюць каля пад’ездаў? Гэтая думка засела ў галаве
нібы ўкус змяі.
Дзікабраз даў нырца ў разяўленую пашчу пітона.
Наперад, Берлін!
34
зміцер вішнёў
17.
Бацька быў, праўда, несапраўдным акупантам –
у войска яго забралі гвалтам. У інстытуце, дзе ён
вучыўся на інжынера, не было нават вайсковай ка-
федры… Але пасля заканчэння вышэйшай устано-
вы яму загадалі ісці служыць: «Партыя робіць ла-
ску! Служы!» І бацька служыў – служыў усё жыццё.
Хоць і не пераносіў шыняля на дух. Быў акупантам
у Вугоршчыне, Польшчы, служыў на Беларусі ў Па-
ставах і Слуцку, у тундры на Мысе Шміта… І таму
штандары за яго спінай развяваліся весела толькі на
кастрычніцкія і майскія святы… Але падкоўкі стукалі
з гонарам!..
18.
А зрэшты, усё было інакш. Я прачнуўся ад яркага
святла – яно лезла ў вочы нахабнымі тарантуламі. У
белым пакоі стаяў грукат… Акурат перада мной тан-
чыла цыганка. Яна круцілася ваўчком, выкручвалася,
нібы яе нехта казытаў. Правакавала белым жыватом і
мармуровымі рукамі… Грымела бранзалетамі…
«Што гэта? – падумаў я. – Адкуль? Адкуль яна
ўзялася?»
– Прачнуўся, галубок? – заспявала цыганка.
– Хто вы? Што вам трэба? – злосна буркнуў я.
– Прачнуўся? – гаркнуў радасна мядзведзепадоб-
ны цыган, выходзячы з кухні і грукаючы ботамі са
шпорамі…
35
замак пабудаваны з крапівы
– Ну, так, – я з падазрэннем глядзеў на нечаканых
гасцей. – Як вы сюды трапілі?
– Ха-ха-ха, – зарагатаў знаёмы голас. – ...Як мы
цябе разыгралі?
Пётра Парабэлум. (Зрэшты, асоба містычная:
я і сам не ведаю, існуе ён у прыродзе ці не.) Зноўку ён
са сваімі дурнымі розыгрышамі.
– Забыўся, што ты мне ключы пакідаў? – Пётра
ашчэрыўся. – Але не забывай – у цябе цягнік да
Берліна. Гэта мы са Стасікам вырашылі цябе пракан-
траляваць. Каб даехаў.
Услед за Парабэлумам паказалася задаволеная кру-
глая морда майго шчырага сябрука Стасіка:
– Ага. Ведаем цябе. Любіш ты спазняцца. Я – на
машыне. А цыганскія ранішнія танцы – наш добры
дробны падарунак на развітанне.
– Сволачы, – прастагнаў я. – Не далі паспаць.
Раптам пазванілі ў дзверы.
– Мы яшчэ кагосьці чакаем? – здзівіўся я. – Я
спадзяюся, гэтым разам без розыгрышаў?
Парабэлум развёў рукамі, нібы нажніцамі:
– Ды не… Здаецца, тут усе. Жартаў больш не будзе.
Я адчыніў дзверы. На парозе стаялі два невя-
домых: тоўсты і тонкі. Прычым рукі ў абодвух –
у кішэнях, што вельмі падазрона. Дзіўныя суб’екты.
Апранутыя ў плашчы. Капелюшы – па самыя вочы.
– Вы Сафа Вітальевіч? – раўнуў тонкі. І я
заўважыў, як па ягоных вачах паплылі крумкачы.
– Ну-у-у, так… А ў чым справа? Я… – Я
папярхнуўся, не скончыўшы фразы, бо тоўсты
36
зміцер вішнёў
выцягнуў з кішэні вялізны чорны пісталет і прыставіў
яго да майго пуза…
– Ціха, – прашыпеў тоўсты. – Без глупстваў. Вы
застаяцеся. Ніякага Берліна.
– Стаяць! Усім – на месцы! – гыркнуў ху-
ды, заўважыўшы, што мой сябра Стасік збіраецца
кудысьці дазваніцца. – Інакш будзем страляць!!!
Цыганка загаласіла… Цыган (з першага погля-
ду такі дужы і моцны) палез пад стол. Парабэлум
пацямнеў ад злосці, быццам яго перасмажылі. А вя-
сёлае мурло Стасіка ператварылася ў губку для посу-
ду, і ён выпусціў тэлефон…
Мне заламілі рукі.
– Усе – на сваіх месцах! Пяць хвілінаў нікому не
рыпацца! – прароў худы, – Нікога чапаць не будзем!
А Сафа Вітальевіч ідзе з намі! Забіраем!!!
На галаву мне нацягнулі непразрысты мех… І ча-
лавека, які яшчэ нядаўна спаў у паласатай піжаме,
выпхнулі са сваёй кватэры. Басанож было не надта
прыемна шкандыбаць па лесвіцы. Але я спадзяваўся,
што, можа, нейкі мудак заступіцца за суседа Сафу
Вітальевіча… Фіг! Ні сяброў! Ні суседзяў! Суседскім
бабулькам толькі плявузгаць і паклёпы ўзводзіць!
А як што зрабіць добрае – не дачакаешся… А гэ-
тыя, гэтыя сябручкі-веселуны, маць тваю за нагу,
што там заціхлі?!! Міліцыю трэба выклікаць. Пры-
стрэляць зараз Сафу ў якімсьці брудным месцы. І
вітанкі.
Але, на жаль, аніхто за мяне не заступаўся.
Я адчуваў, як цяжка ў спіну дыхае тоўсты і ру-
ля пісталета ўтыкаецца мне ў нырку. Худы нешта
37
замак пабудаваны з крапівы
мармытаў сабе пад нос: «налева», «направа», «пра-
ма», «глядзі, каб не спатыкнуўся».
Праз пэўны час мяне запхнулі ў машыну. Гудбай,
Берлін.
19.
Прачнуўся я ў цягніку. Балела галава. Мала та-
го, яна нагадвала расплюснуты грэцкі арэх. Я з цяж-
касцю згадваў, што мяне моцна ўдарылі па патыліцы,
і потым усё… Ну чаму мне так шанцуе? Так і да
інваліда недалёка!.. Увесь час хтосьці б’е па галаве ці
труціць нейкімі напоямі!.. Каб з бадуна, і тое б было
не так крыўдна!.. Не жыццё – суцэльны дэтэктыў!..
Я пацёр вочы… Памасіраваў скроні… Насупраць
сядзела… Сядзела зморшчаная бабулька… Тая… Тая!..
Якая некалькі тыдняў таму трапілася мне ў парку і
дзякуючы якой тады я і апынуўся ў невядомым мес-
цы… Што за брыдоцце? Старая выглядала жменькай
махоркі. Падзьмі – і яна разляціцца ва ўсе бакі.
– Мілок, – прастагнала старая. – Беражы сябе…
Табе Арыстарх прывітанне перадаваў… Пераапраніся…
Тут я заўважыў, што ў купэ складзеныя мае
карціны і побач – мая вопратка, у якой я і збіраўся
да Берліна… Дарэчы, куды едзе цягнік?!
– Старая, – сказаў я, – што за цягнік?
– Ну, ты ў Берлін збіраўся? – прашамкала старая.
– Так…
– Ну і шчаслівай дарогі… Не думай многа… гэ-
та шкодна… І не пі малачко – козлікам будзеш… –
38
зміцер вішнёў
І ціха захіхікала, прыкрываючы худымі жоўтымі
рукамі бяззубы рот.
– Ды што вы ўсе заладзілі!.. – раззлаваўся я. –
Не пі ды не пі… Пры чым тут гэта!.. Піць – адно… а
тут – другое!.. Тут жа адбываюцца неверагодныя рэ-
чы!.. Ды я ў міліцыю пайду!.. Я… Я… Я…
Старая, больш нічога не кажучы, паднялася
і пайшла з купэ… Марудна паплыў узгорак.
– Гэй, слухай, – пачаў я наўздагон. – Ды што гэ-
та са мной адбываецца?! Што за разборкі?! Якога
хрэна…Бабулька
раптам затрымалася, азірнулася на мяне,
раззявіла бяззубы рот:
– Потым-потым…
І пайшла. Ні адказаў табе, ні пытанняў… Поўная
лухта… Можа, у міліцыю заявіць?.. Ды хто паверыць?
Ну, у апошняй сітуацыі сведкамі могуць выступіць
сябры… Мо яны ўжо і заявілі? Трэба з імі неяк звя-
зацца… Але якая да дупы міліцыя? Я ж у Берлін еду!..
Там адпачну ад гэтага брыдоцця… А можа, і мабільны
тэлефон паклалі? Я пачаў правяраць кішэні складзенай
вопраткі… Фіг. Спецыяльна зроблена… Мо
ў каго папрасіць тэлефон?.. І толькі я ўжо сабраўся…
Чорт!.. Я ж у піжаме!.. Я хуценька зачыніў дзверы ку-
пэ, пераапрануўся і абуўся (абутак таксама быў). Ну
вось, цяпер можна… І толькі я сабраўся… Як расчы-
няюцца дзверы купэ і перада мной… стаіць мой сябра
Макс Фарш!.. Агромністы, як слон. А за ім, хаваючы-
ся, пасміхаецца ягоная малюпасенькая жонка. Так і
хочацца сказаць: слон і моська.
– Прывітанне, сябра! – выгукнуў Фарш.
39
замак пабудаваны з крапівы
20.
– А мы ўжо думалі, ты канькі адкінуў, – сказаў
Фарш, расплываючыся самаварам. Ці блісамі ад
яго.
– Так-так, – падхапіла Зіна, жонка Фарша. – Мы
так спалохаліся, думалі – ты не жылец!..
Зіна выпучвала вочы, нібы жаба, і ўсплёсквала
рукамі, нібы плыўчыха, пры кожным слове. Ні даць
ні ўзяць – вылавіў яе Фарш на кручок у адным
з палескіх балотаў. Сто працэнтаў.
– Чаму вы так падумалі? – я ўдаваў здзіўленне.
Хаця разумеў, што, пэўна, падставы ў сяброў былі
моцныя. У мяне і ў самога падазрэнні шасталі па ўсёй
галаве. Шасталі акрабатамі.
– Ну, як жа? – прамовіў Фарш. – Уяві: мы стаім
на пероне, а за пяць хвілінаў да адпраўлення падкат-
вае «хуткая» і два амбалы ў белым выцягваюць це-
ла на насілках… Прыглядваемся… Ба!.. Гэта ж наш
Сафка Бурштын!.. Зялёны як смерць. Мы запыталіся,
што з табой. Лекар нас супакоіў, паказаў правадніцы
нейкія дакументы і аддаў квіткі… Нам сказалі, што да
Брэста цябе турбаваць нельга.
– Дык што, ужо да Брэста пад’язджаем? – Я
сапраўды быў здзіўлены. Ні фіга сабе, паспаў…
Шандарахнулі ад душы; пэўна, і нейкіх спецыяльных
вітамінчыкаў упырснулі…
– А як той лекар выглядаў? – насцярожана
запытаў я.
– Ды плюгавенькі такі, – замармытала Зіна, –
Ветлівы вельмі. Усё табе валасы прыбіраў з твару…
40
зміцер вішнёў
Мяне ажно страсянула. Нібы яшчэ раз дзеўбанулі.
Я не стрымаўся, правёў рукой па валасах, нібы жада-
ючы пазбавіцца ад гідкіх дотыкаў, і сплюнуў…
– Ты што, Сафачка, тут нельга плявацца, – за-
мармытала Зіна.
– Ды ладна табе, – адмахнуўся Фарш ад Зінкі,
нібы ад казюлькі. – Яму можна. Чалавек, разумееш,
стаяў за лапаць ад смерці… А ты…
– А што той мілы плюгавенькі лекар казаў пра маё
здароўе? – ляпнуў я і насцярожыўся.
Фарш надзьмуў шчокі, пачырванеў, зморшчыў лоб,
напружана згадваючы таемны дыягназ:
– Нешта кшталту: часовая шызафрэнія…
Зіна перапыніла Фарша:
– Не! Ён сказаў – маніякальна-дэпрэсіўны
псіхоз!.. Часовы! Але што крызіс мінуў і ты мусіш вы-
конваць нейкую місію! Во!
У купэ пастукалі.
– Так, прашу! – сказаў я.
Хаця стук быў хутчэй для выгляду. Дзверы і
так ужо расчыніліся… Узнікла правадніца. Гэ-
та можна было зразумець па характэрнай сіняй
уніформе. А яшчэ правадніца дужа нагадвала
ляльку Барбі.
– Праз дзесяць хвілінаў Брэст, – абвясціла яна. –
Як вы пачуваецеся, малады чалавек? Можа, гарбаткі
прынесці? Ёсць у нас булачкі, чыпсы, піва…
– І? – я шматзначна, з намёкам паглядзеў на
правадніцу, укладваючы ў гэты гук «і» ўсю моц
свайго жадання… – «І»… гарэлка? Гарэ-э-эліца…
Ёсць?..
41
замак пабудаваны з крапівы
– Вам гэтага нельга. Лекар забараніў. Дарэ-
чы, вашыя квіткі і пашпарт у мяне. Буду раздаваць
дэкларацыі – вярну…
– Ну, хоць піва можна? – папрасіў я.
Правадніца неяк замест смеху заікала, закруціла,
нібы пелікан, галавой і рашуча паведаміла:
– Можна!
Фарш завурчэў, быццам кот, з надзеяй пазіраючы
на Зіну. Тая адрэагавала імгненна і ласкава паляпала
мужа па трактарных руках. Фарш зразумеў дазвол:
– Яшчэ два!
21.
Толькі я паставіў клічнік пасля слова «два»… як да
мяне пад’ехала на інваліднай калясцы суседская зама-
рожаная бабулька.
– Ну, што табе яшчэ? – абурыўся я. – Я і так
выканаў твае пажаданні. Алкаголь звёў да мінімуму.
Цыгараў ніхто не паліць… Героя пераследуюць
цьмя-
ныя асобы… Што ты яшчэ ад мяне хочаш?!!
Бабулька выцягнула з кішэні кофты грабеньчык і
пачала расчэсваць сівыя валасы. Яна не адказвала, а
толькі пільна пазірала мне ў вочы і расчэсвала… Рас-
чэсвала… І глядзела… Такім пустым бясколерным
позіркам. Мне стала ажно халодна. Я прастагнаў:
– Што ты хочаш?
– Я разумею, што алкаголю стала значна ме-
ней, ты ж не Венічка Ерафееў і не Эрнэст Хемінгуэй
які, – прашамкала старая. – Але адкуль столькі ба-
42
зміцер вішнёў
булек? Што ні раздзел, дык абавязкова бабулька на
інваліднай калясцы. І ў мяне ўражанне, што ты ўвесь
час у непрытомнасці…
– Ды не п’ю я! Не п’ю!.. І я што, вінаваты, што ў
Беларусі столькі бабулек развялося?! – закрычаў я.
– Калі не п’еш – значыць, спіш многа… Б’юць ця-
бе ўвесь час – гэта ж не справа… Колькі можна? Я
тваю кніжку чытаць не буду! І не спадзявайся!
– Ды што табе трэба? – прастагнаў я.
– Хачу казку, – прамуркатала бабулька. І адра-
зу асвяцілася сонечнымі прамянямі. «Містыка», –
падумаў я.
– Добра! Будзе табе казка, але трошкі пазней, –
паабяцаў я.
22.
Думалася, што трэба зрабіць адзін крок, і ўсё ста-
не на свае месцы. Але гэта было памылкай, бо ў гала-
ве хавалася суцэльная каша. Прычым каша – грэц-
кая. Развараная.
23.
А зрэшты, было так. Пітон дацягнуў дзікабраза да
цягніка. У купэ было адчуванне, што сядзіш унутры
бляшанкі з-пад селядца. Каюта на траіх замарына-
ваных… Не ведаю… У любым выпадку, я ўжо ехаў да
Берліна.
43
замак пабудаваны з крапівы
(Я вёз дзвесце палотнаў. Гэта вам не хухры-
мухры – беларускі мастацкі канвеер… Ну, натураль-
на, не на падрамніках, а ў рулонах. Але, тым не менш,
гэта было шмат. Па стандартах беларускай чыгункі
можна везці багаж не болей за два метры. Мае нека-
торыя творы пераўзыходзілі гэтыя параметры. Але
што, хіба праваднік будзе
хадзіць з метрам і вымя-
раць дакладную колькасць сантыметраў? Смеш-
на. Уяўляю гэтую бедачыну, якая поўзае на карач-
ках па вагонах… Дзе тут сантыметрык? А-а-а-а-а!..
Ні‑з‑я‑я‑я… Мо‑о‑о‑ожна…)
24.
Мастакі падзяляюцца на некалькі катэгорыяў.
Асноўных тры. Паспрабуем іх разгледзець. У першую
ўваходзяць гэтак званыя адміністратары. Гэтыя вя-
дуць улік кожнага свайго пляўка і пука. Робяць мала,
але затое многа плююцца і пукаюць, і дзякуючы гэ-
таму яны нагадваюць вялікі адміністратыўны архіў…
дзе можна адшукаць кожную дэталь пра вышэйзга-
даную персону… Да прыкладу, што ў N-ым годзе ма-
стак N. выкалупаў з носа кузюрку. Сустракаюцца час-
цяком у месцах цёплых і ўтульных. У другую катэ-
горыю, якую мы назавём самурайскай, уваходзяць
апантаныя таленавітыя асобы. Гэтыя папраўдзе ро-
бяць многа. Вельмі многа. Яны спрабуюць неяк
фіксаваць крокі сваёй бурапеннай дзейнасці. Але гэта
для іх не галоўнае. Яны жывуць і паміраюць – дзеля
мастацтва. Самураі. Гэта гучыць пачэсна! Іх, на жаль,
44
зміцер вішнёў
мала, але пры жаданні аднаго-двух можна знайсці…
Сустракаюцца ў асноўным у бязлюднай мясцовасці.
І возьмем трэцюю катэгорыю мастакоў, напэўна, са-
мую шматлікую. Персонаў, якія ўваходзяць у гэтую
катэгорыю, можна смела залічваць да козлікаў!.. Ро-
бяць многа, але без асаблівага імпэту і таленту. Ганя-
юцца за ўзнагародамі. Цалуюць кожнага чыноўніка
і выблюдка ў азадак. Але гэтыя казляняты прафану-
юць агульны творчы працэс. Жывуць і плодзяцца
паўсюдна!..
Натуральна, што мастацкіх катэгорыяў процьма.
Мы разгледзелі толькі асноўныя… Нязгодныя пра-
ходзяць да тамбура…
25.
Я ўзяў у Фарша мабільны тэлефон і выйшаў у там-
бур. Тут анікога не было, і я мог спакойна празваніць
сяброў – сведкаў сваёй нядаўняй трагедыі. Але
колькі я ні спрабаваў дазваніцца да Парабэлума і
Стасіка, голас аператара нязменна адказваў: «Аба-
нент часова недаступны!» Што б гэта магло зна-
чыць? Я стаяў у тамбуры, слухаў грукат колаў, з сумам
пазіраў на запыленыя брэсцкія хаткі… Тыя курчыліся
і паказвалі мне языкі. Набліжаўся перон. І тут і там
сноўдалі заклапочаныя сваімі праблемамі людзі. Мне
здавалася, што ўсім было глыбока на мяне начхаць…
Але толькі не тым цьмяным персонам!.. Нашто ім
спатрэбіўся такі прыдурак, як я? Выкрадаюць, вярта-
юць – поўная дурка!.. Не – я быў у разгубленасці…
45
замак пабудаваны з крапівы
З-за гэтага я не стрымаўся і запаліў… маленькую гу-
таперчавую цыгарэтку.
26.
Беларускі мытнік глядзеў на мяне доўга і злосна.
Ён гартаў мой пашпарт, і мне мроілася, што на кож-
най старонцы майго дакумента ўклеенае фота дывер-
санта. Вока мытніка было каламутным і чорным. Там
душылі дзяўчыну, прычым з асаблівымі вычварэннямі.
– Што вязём? – запытаў мытнік, як быццам я вёз
партыю гераіну.
– Еду ў мастацкі дом. Вязу карціны.
– Дакументы ёсць на вываз?
– Калі ласка. Усё аформленае праз экспертную
камісію Міністэрства культуры… – Дзякуй богу, не-
вядомыя гады нават гэтыя дакументы не забыліся
пакласці да пашпарта.
– Колькі метраў?
– Чаго?
– Я пытаюся, колькі метраў палатна?
– Ну, вы ведаеце, мастацтва такімі катэгорыямі не
вымяраюць. Хаця, можа, у вас свая тэорыя? Будзеце
вымяраць? Давядзецца з цягніка выносіць і раскруч-
ваць…
Мытнік пачырванеў; здавалася, што яго паклалі
на электрапліту і ён зараз зашыпіць і задыміцца. Па
ягоных пагонах поўзала тоўстая муха. Фарш, які
перасяліўся са сваёй жонкай да мяне ў купэ, хацеў ужо
заступацца, гэта было заўважна па ягоным выразе тва-
46
зміцер вішнёў
ру… І толькі… Дарэчы, якая там была цісканіна!.. Гэты
бегемот Фарш займаў палову прасторы. Як карціны
змясціліся, я не ўяўляў… І толькі Фарш разяпіў сваю
бегемотавую пашчу з гукам: «Э-э-э». І толькі… У гэ-
тай неверагоднай цеснаце адбылося непрадбачанае…
Як быццам чытаючы мае думкі пра недахоп паветра,
адзін з самых высачэзных рулонаў нахіліўся і з гру-
катам паваліўся акурат на галаву мытніка!.. Ба-бам!
Мытнік зароў бялугай і схапіўся за прышыбленую га-
лаву… Ягоная блінападобная фуражка выкацілася
з купэ… «Усё, – падумаў я. – Прыехалі». Пасля
дзікунскага крыку мытнік раптоўна шпурлянуў мне ў
твар пашпарт і, ні слова не кажучы, выйшаў прэч.
Зінка захіхікала… Мы ехалі далей.
27.
(Я задумаўся… Адкуль у мяне любоў да нямецкай
вайсковай вопраткі? Ды вельмі проста… Спісаная
бундэсвераўская вопратка каштуе вельмі танна. До-
брая якасць і даступны кошт – што яшчэ трэба? Са-
мае цікавае, што бундэсвераўскую вопратку любяць
мастакі, студэнты, панкі, анархісты і розныя іншыя
нефармалы. Хтосьці дадасць: і неафашысты. Магчы-
ма – я не ведаю. Да такіх не адношуся. У беларускім
асяродку я не адзіны прыхільнік такога адзення. А
потым яшчэ паразважаў пра адносіны да нямецкай
культуры. Навошта пачаў разважаць?.. Ды зноўку
загучалі старпёрчыя савецкія выкрыкі: маўляў, перад
Захадам поўзаеце, траву ліжаце! Заяўляю: перад За-
47
замак пабудаваны з крапівы
хадам на карачках не поўзаем, траву не ліжам, эста-
фету перформанса перадалі новым куранятам… ну,
прынамсі, зялёна-чырвоных сцяжкоў не носім! Але
кавуны любім. ГРЫЗЦІ.)
У савецкія часы я пра Берлін ведаў адно – вось
яно, гняздо фашызму! Шматлікія савецкія стужкі
дадавалі ўражанняў на гэты конт. Грымяць гарма-
ты і «кацюшы», ідуць у бой танкі і пехота. Не, ве-
дама, я не быў такім невукам і шмат чытаў кніжак
нямецкіх аўтараў. Генрыха Бёля, Фрыдрыха Ленца,
Гётэ, Шылера, Томаса Мана… Дзякуй богу, нават у
тыя часы гэта ўсё ж не было забаронена. Усё ж была
для СССР сяброўская краіна ГДР. Але савецкая пра-
паганда працавала, як адладжаны
механізм. У школе
ледзь не ўсё нямецкае залічвалася да варожага, амаль
фашыстоўскага! Яно, натуральна, гучала не заўсёды
прамым тэкстам, але кожны вучань разумеў гэта
як нешта адназначнае, што не мусіць аніяк аспрэч-
вацца. Я, вядома, нават у далёкім дзяцінстве ў тым
сумняваўся, нешта мне здавалася падазроным… не-
дакладным… фальшывым… я б сказаў: нагадвала
механічнага скарпіёна. Пазней ужо, у перабудовачныя
часы, разам з творчымі паплечнікамі на злосць гэтым
заімшэлым савецкім прапагандыстам абазвалі сваю
літаратурную і мастацкую суполку па-нямецку. На нас
пасыпаліся віртуальныя камяні і гнілыя памідоры!..
Мы такія і разгэтакія, недабіткі, ледзь не нахлебнікі
фашызму. Кожны ветэран лічыў за гонар прыйсці на
нашыя творчыя імпрэзы, каб потым устаць пасярод
пэўнага літаратурнага выступу і, грозна пазвякваю-
чы медалямі, выкрыкнуць, каб мы вымяталіся прэч з
48
зміцер вішнёў
беларускай зямлі. Гэта ўжо значна пазней адносіны
абывацеляў сталі больш памяркоўнымі да нямецкай
культуры. Калі інфармацыйная прастора перастала
быць спрэс савецкай. Але і дагэтуль я ўяўляю таго ве-
тэрана, які грыміць медалямі і размахвае стаптаным
пантофлем! І мне яго шкада…
(А неяк са мной таксама здарылася гісторыя. Стаяў я
на менскім аўтобусным прыпынку недзе ў раёне Трактар-
нага завода. Раптам падыходзіць да мяне п’яны. Але бачу
ў яго ордэн Перамогі. Ветэран. Пэўна, напрымаўся фран-
тавых. Свяціўся дзед металічнымі зубамі. Здавалася, пры-
емны старэча. Але заўважаю, што гэты старэча глядзіць
на мяне неяк вельмі злосна. Ды што здарылася? А‑а‑а‑а…
На мне – лётная нямецкая куртка, на якой нашытыя
нямецкія сцяжкі. Ну, не фашыстоўскія ж. У чым прабле-
ма? Ветэран паглядзеў мне ў вочы, абдаў самагонным пе-
рагарам і выдыхнуў: «Добры немец – мёртвы немец!
Многа я вас пастраляў! Але цяпер думаю, што мала!»)
28.
Гледзячы на шпілі Берліна, нюхаючы салодкае па-
ветра, адчуваючы ботамі брукаванку, я думаў: што
агульнага ў гэтага горада з Менскам? Цэнтраль-
ныя вуліцы!.. Ну, безумоўна, бо ўвесь цэнтр у Мен-
ску – гэта так званая «сталінка», якая была збуда-
ваная ў пасляваенныя часы… Падчас Другой сусвет-
най вайны Менск быў разбураны ўшчэнт. І нагадваў
адзін суцэльны аэрадром, завалены камянямі. Горад
не аднаўлялі, а будавалі цалкам нанова, а будаўнікамі
49
замак пабудаваны з крапівы
былі нямецкія ваеннапалонныя. Так-так, Менск і
Берлін паяднаныя вайной, яны ў пэўным сэнсе звод-
ныя браты… Я стаяў, нюхаў восеньскае берлінскае па-
ветра. Накрапваў дожджык. І нейкая немка на ро-
вары памахала мне ручкай. Мажліва, гэта мая буду-
чая перакладчыца? Я ўсміхнуўся. Гэх, Сафа… Сафа…
Немка з’язджала, а мне здавалася, што ззаду ў мяне
вырасталі маленькія крыльцы… З чаго б гэта, га?..
29.
Колькі слоў пра «Tacheles»… Я ўжо ўзмахнуў
пэндзлікам, нібы дырыжорскай палачкай. Ужо
адскоквалі ад мяне энергетычныя хвалі. Здавала-
ся, што яшчэ імгненне – і на палатне абавязкова
расквітнеюць піраньі. Думалася, што постаць леген-
дарнага Казіміра Малевіча схілілася нада мной. Як
раптам праз шкло майстэрні я заўважыў скурчаны
твар Васіля Кандзінскага, які рагатаў! Гэта быў бязгуч-
ны і моцны рогат сіняга вершніка. Конь раструшчыў
шкло майстэрні, і яно сыпалася паўсюль, нібы дождж
з градам. У галаве звінела. Я прыгледзеўся: проста пе-
рада мной рагатаў і качаўся па падлозе жоўты карлік у
валёнках. Яго выкручвала. Смех яго душыў да слёз і да
граду, і маленькіх жоўтых шкляных аскромкаў.
– Такое ўражанне, што цябе душыць прыступ
жаўтухі. Настолькі ты брыдкі і жоўты, – сказаў я.
Карлік супакоіўся і прысеў:
– Ну, як, Сафа, табе працуецца ў гэтым мёртвым
месцы?
50
зміцер вішнёў
– Ты пра што? – не зразумеў я.
– Не прыкідвайся. Сядзіш у склепе для мерцвякоў
і пэцкаешся фарбай. Быццам сур’ёзным мастацтвам
займаешся. Усё вельмі проста – на тутэйшых прасто-
рах на аднаго маляра стала болей.
Я злосна паглядзеў на карліка і сплюнуў.
Інтуітыўна заскрыгатаў зубамі:
– А ты нібыта такі-сякі мастацтвазнаўца. Крытык
са стажам паглынання дохлых пацукоў. Ха.
– Дурань ты, Сафа… І анічога не ведаеш, – карлік
ашчэрыўся. – Ты, пэўна, анічога не ведаеш пра
гісторыю ўзнікнення гэтага будынка. Не ўяўляеш
усёй сакральнасці ягонага існавання.
– Ну і?.. Распавядзі.
– Ды што распавядаць… Думаеш, мерцвякі па-
дымуцца і падтрымаюць тваю бяздарную сутнасць
апладысментамі? Наіўнае тунгускае дзіця… Але хіба
што для агульнай эрудыцыі… Халера з табой, слухай…
Карацей, будынак сённяшняга «Тахелеса» быў збу-
даваны ажно ў 1907 годзе! Ад самага пачатку гэта бы-
ла вялікая гандлёвая крама. Для Берліна на той мо-
мант гэта быў другі па велічыні пасаж. І што цікава –
ужо тады будынак узводзілі пры дапамозе сталі і
бетону!.. Фасады ўтрымлівалі гатычныя і класічныя
элементы…
– Ну і пры чым тут мерцвякі, карлік? – прашыпеў я.
– Тут усё патыхае трупамі. Гэта ж як могілкі.
Мастацкія труны тут паўсюль, – сказаў карлік
і засвяціўся ўсмешкай. Здавалася, што кожны ягоны
зуб ператварыўся ў пісталетную кулю.
– Гучыць непераканаўча, – сказаў я.
51
замак пабудаваны з крапівы
– Пачакай… У 1928 годзе будынак забраў электра-
канцэрн «AEG». Тады дом пачалі выкарыстоўваць
для выставаў прадукцыі гэтага прадпрыемства. Да-
рэчы, тут пэўны час здымалі фільмы. У 1936 годзе ад-
сюль вялася тэлевізійная трансляцыя алімпіяды. Але
варта ведаць, што з 1933 года памяшканне належала
розным арганізацыям нацыянал-сацыялістаў.
– І дзе трупы? – злосна запытаў я.
– Пачакай! – раўнуў карлік.
– Ды адкуль ты ўсё гэта ведаеш? – запытаў я. –
Дзе вычытаў?
– Люблю я трупярні, – прызнаўся карлік. – Лю-
блю Борхеса. Люблю смерць. Чытаю час ад часу
кніжкі на гэты тэмат.
– Ну-ну, – сказаў я. – Давай, кат, працягвай лекцыю.
– У 1941 годзе ў будынку «Тахелеса» месціліся
фашысцкія арганізацыі «Нямецкі працоўны фронт»,
«SS-Zentralbodenamt». Падчас вайны ў будынку
праходзілі перапланіроўкі. У 1943 годзе
на адным з
паверхаў будынка былі размешчаныя французскія ва-
еннапалонныя. Зразумеў, вартаўнік трупярні?
– Прэч пайшоў! – закрычаў я.
– Ага, закранула, – захіхікаў карлік. – Не хвалюй-
ся, потым у ГДР будынак належаў Свабодным нямецкім
прафсаюзам… Затым будынак перайшоў ва ўладанне
Нацыянальнага народнага войска, Дзяржаўнай арты-
стычнай школы і кінатэатра «Камера». Потым…
– Хопіць! – закрычаў я. – Перапыняю лекцыю
караля Абярона!
Я падскочыў да карліка і пэндзлем намаляваў на
ягоным ілбе чырвоны крыжык.
52
зміцер вішнёў
– Лячыць будзем! – сказаў я. – Будзем адпой-
ваць нябожчыкаў жывой вадой!
30.
Згадваю… Першая ноч у мастацкім доме
«Tacheles» – гэта як першая ноч з каханай дзяўчынай.
Разам са мной у майстэрні начавала і вышэйапісаная ся-
мейная пара. Ехалі яны, як кажуць у нас, «дзікунамі».
Гэта значыць, калі ў чужым горадзе начуеш дзе давядзецца.
Такі студэнцкі вандроўны экстрым. Не, і не
трэба пра шведскія адносіны. Папраўдзе – анічога не
было. У сэнсе – сексу на траіх. Я спаў на стале ў не-
пераадольнай адзіноце. Сямейная парачка – на ма-
трацы, які раз-пораз скрыгатаў спружынамі, нібыта
зграя крумкачоў. Мне было на стале сумна і нязруч-
на. Ногі не змяшчаліся і тырчалі, як дзве антэны (ці два
рычагі таемнага механізма, націснуўшы на якія, мож-
на было пабачыць лялечны тэатр). На матрацы тым ча-
сам таксама было, як кажуць у народзе, «не фантан».
Стопяцідзесяцікілаграмоваму Максу Фаршу было цес-
на… Для аднаго такога гіганта трэба было некалькі
канапаў… а тут матрац на дваіх. Але што паробіш?.. Мне
было відавочна горай… Спаў я кепска, бо ўсю ноч жон-
ка Фарша скуголіла (вось адкуль пілы бяруцца!..) пра
сваё «няшчаснае жыццё», пра «склеп для бамжоў» і
«я тут начаваць не буду». Зрэшты, яшчэ б трошкі – і
Фарш, пэўна, прыдушыў бы сваю пасію. Але сон вола-
та ўзяў верх, і Фарш пераможна захроп. Было млосна…
Здавалася, што сплю ў паравозным дэпо.
53
замак пабудаваны з крапівы
(На сёмы дзень знаходжання ў «Тахелесе» – гу-
бляешся. У прамым і пераносным сэнсе. Выпітае віно
падштурхоўвае хіба што да чарговага знаёмства з
прыемнай турысткай.
У майстэрні пахне алеем, газаю і дохлай куры-
цай. Тры мастакі, што ляжаць на сумных матрацах, –
увасабленне Зямлі на трох мёртвых кітах. Яскра-
вае сведчанне пра ўчарашняе актыўнае злоўжыванне
алкаголем.–
Я з панядзелка пераходжу на голад, – кажу я. –
Па Полю Брэгу.
– Ага, – адказвае Ібрагім. – Пачынай цяпер…
У гэтым сарказме я чую і трэск піўных бурбалак, і
грукат вінных кубкаў, сонцам перакочваюцца перад
вачыма дыскі вяндліны… Не, напэўна, ідэя з голадам
застанецца няспраўджаным стратэгічным мастацкім
планам.)
31.
А потым я задумаўся… Нашто я здзекуюся з ся-
бе? (А вы паспрабуйце запаўзці ў скуру героя!) На-
што тручу, б’ю? Навошта тапчу кірзавымі ботамі
з падкоўкамі гэтае белае пяшчотнае цела Сафы?..
Ха! Усё вельмі проста – я здзекуюся не з Сафы…
Я здзекуюся з навакольнай прасторы… Вычвараю-
ся над роднымі беларусамі і немцамі… Кплю з Мен-
ска і Берліна… Памятаеш народнае: «Б’е – значыць,
любіць»? Я – памятаю. Ды як жа не здзекавацца з
занудаў і тармазоў? Пасмяяцца з іх – адно задаваль-
54
зміцер вішнёў
ненне. Вось, зірніце, стаяць два дрэвы – дубы. На
адным за нагу падвесілі беларуса, яго смажаць (пахне
ўжо салодкім мясам і бульбай), а ён кажа, што ягоная
хата на ўскрайку і што вельмі сонечна… Бо ён, разу-
мееш, сцвярджае, што жыве ў месцы пад таямнічай
назвай «Хутар Сонца». Нават усміхаецца – ну, ты-
повы мазахіст. А вось паглядзіце, на другім дрэве за
нагу падвесілі немца (ужо смярдзіць разабраным
парсючком). Дык гэты даследуе вяроўку, каб была не
кітайскай вытворчасці, каб была надзейнай і не абар-
валася… падлічвае, колькі хвілінаў ён здолее смажыц-
ца, пакуль мазгі не закіпяць… Робіць складаныя матэ-
матычныя вылічэнні… Ну, чым не салодкая парачка?
– За тормаза і зануду ў морду хочаш? – раптам
сказаў лысы карлік.
– Дык я ж пра сябе, – прамямліў я, не разуме-
ючы, адкуль узяўся гэты суб’ект. – Пра сваю га-
ротную спадчыну… Народ мой змагаўся і змагаўся
тысячагоддзямі… А яго катавалі і катавалі… Тапталі…
Білі… Прыніжалі… Зрабілі з майго краю палігон бая-
вых дзеянняў… І зрабілі з мяне такога вось Бурштына…
– На, выблюдак!!! – крыкнуў карлік і, як той кен-
гуру, падскочыў да майго твару… Барвовы кулак па-
мерам з маленькі кавун пляснуў мяне ў сківіцу!..
– Атрымай, паскуднік! – крычаў карлік. – Гэта
табе за палігон баявых дзеянняў!!! Гэта табе за тор-
маза! – Кожны свой удар карлік суправаджаў пэўнай
рэплікай. – Гэта табе за зануду! – Бам! – Гэта табе
за дрэва! – Бум! – Гэта табе за проста так! – Бам!
|
